Sparta

Sparta (Sparti), de hoofdplaats van Lakonië en (na Athene) belangrijkste stad uit de Griekse oudheid, biedt (zoals Thucydides al gewaarschuwd had) een modern bezoeker weinig belangwekkende oudheden. In z’n machtigste periode kende de stad geen stadsmuren, omdat de Spartanen vonden dat de stad beter verdedigd werd door de dapperheid van z’n mannen dan door stenen. Pas in de 3e eeuw v. Chr. werd de stadskern met een muur omgeven en werd Sparta een “normale” Hellenistische stad met bijbehorende bestuursgebouwen, theaters en tempels. De stad werd ondanks z’n muren in 396 n. Chr. door de Gothen verwoest. Met de invallen van de Slaven in de 9e eeuw werd de stad grotendeels verlaten, waarbij de bevolking wegvluchtte naar de Mani, terwijl de Byzantijnse herstichting Lakedaimonia in 1248 met de bouw van Mystras z’n bestaansrecht verloor en daarmee definitief van de kaart verdween. In 1834 echter gaf koning Otto de opdracht aan de Beierse neo-classicistische architect Fr. Stauffert om een nieuw Sparta te ontwerpen, waarna de stad snel groeide van 130 inwoners in 1840 (afkomstig uit Mystras!) tot  18.025 in 2001. Het archeologisch museum van Sparta bevat vele buitengewoon interessante vondsten, onder andere uit het heiligdom van Artemis Orthia.
Prachtig is het Romeinse theater, naast dat van Megalopolis één van de grootste theaters van Griekenland. In de cavea konden rond de 16.000 personen plaatsnemen. Het toneel zelf (de skènè) was in de oudste (hellenistische) bouwfase van hout en kon in z’n geheel naar rechts toe worden weggereden. Een permanent stenen toneelgebouw werd in de 1e eeuw na Chr. gebouwd en vervolgens meerdere malen verbouwd (tot in de 4e eeuw), totdat het toneelgebouw met z’n enorme pronk-façade zich kon meten met de fraaiste Romeinse theaters in het middellandse zeegebied. De oostelijke steunmuur van de cavea bevat inscripties met lange lijsten van 2e eeuwse magistraten. Het theater getuigt, als meerdere andere gebouwen, van de bloei van juist het Romeinse Sparta.
Rechts de akropolis van Sparta met het grote theater en oostelijk daarvan de fundamenten van de basilica voor Christus de Heiland uit de 10e eeuw na Chr.

Boven v.l.n.r. de cavea van het theater, de oostelijke steunmuur, daaronder een detail van de rijke versiering en de hellenistische verrijdbare skènè.

Leonidaion

Leonidaion (tempel van Apollo Karneios?) Een groot tempelvormig monument midden in de moderne stad Sparta wordt in de volksmond het Leonidaion genoemd, of het Graf van Leonidas, naar de beroemde koning van Sparta die met al z’n manschappen stierf  bij Thermopylai in de strijd tegen de binnenvallende Perzen. Ondanks deze benaming is er geen enkele aanwijzing die het gebouw verbindt met deze Spartaanse koning. Het is een groot 5e eeuws gebouw (12.5 x 8.3 m.), gebouwd van grote blokken steen, verdeeld in 2 kamers, waarvan de oostelijke 3.15 m. lang was en nog het meeste lijkt op de voorhal van een klein tempeltje. Het gebouwtje moet hoogstwaarschijnlijk als tempeltje worden geïnterpreteerd, en wordt door sommigen dan ook opgevat als de door Pausanias genoemde tempel van Apollo Karneios.

De tempel van Artemis Orthia

De tempel van Artemis Orthia was in de klassieke en Romeinse tijd vooral bekend als de plek waar de Spartaanse jongens in een uithoudingstest tot bloedens toe werden geslagen met lange zwepen. Het heiligdom lijkt al vanaf de 10e eeuw te hebben bestaan en bestond in de archaïsche tijd uitsluitend uit een ommuurd heilig domein met een altaar in het oosten en een klein tempeltje in het westen. De houten tempel uit 700 werd rond 570 v. Chr. vernietigd en daarna vervangen door een stenen exemplaar, met twee elkaar aankijkende leeuwen in het fronton. In de Romeinse tijd (2e eeuw) is het complex verbouwd, waarbij een soort theater de bezoekers een goed zicht op de bloederige rituelen moest bieden. In oudere tijden is de verering mogelijk minder bloederig geweest. Een goede verklaring voor de naam van Artemis Orthia is nog niet gevonden, ondanks Pausanias, die volhoudt dat het gewoon de “rechtopstaande” Artemis moet zijn, omdat het door de Doriërs werd gevonden, terwijl het (rechtop) vastzat in het kreupelhout. Het (erg kleine) houten cultusbeeld moet volgens Pausanias het beeld zijn geweest dat door Orestes en Pylades is geroofd in Tauris. Het lijkt er sterk op dat de godin oorspronkelijk vooral verband hield met vruchtbaarheid, groei en oogst, terwijl pas later de identificatie met Artemis werd voltrokken.
De vele offergaves die bij de opgravingen zijn teruggevonden (tentoongesteld in het museum van Sparta) werpen enig licht op de cultus. Zo zijn een groot aantal 7e en 6e eeuwse maskers van klei gevonden, vooral oude mensen voorstellend, maar ook krijgers, jongeren, satyrs, gorgonen en karikaturen (groteske koppen). Deze maskers missen vaak ogen en zijn dan ook niet gebruikt, maar zijn mogelijk wel aardewerken replica’s van maskers gedragen bij dansen ter ere van de godin. Daarnaast zijn er vele tientallen bronzen figuurtjes gevonden van goden, krijgers, dieren en mythologische wezens. Uit hellenistische en Romeinse tijden dateren inscripties over de winnaars in spelen ter ere van de godin, met daarin vaak een gat om er een bronzen sikkel in neer te zetten, de prijs voor de overwinnaar. De sikkels vormen een aanwijzing voor de oorspronkelijke inhoud van de cultus, terwijl de inscripties veel belangrijke aanwijzingen over de organisatie van de spelen leveren.
Rechtsboven: de (zeer schaarse) resten van het heiligdom van Artemis Orthia en een reconstructie ervan. Daaronder een masker van klei als offergave aan Artemis Orthia.